Ortopedik Rehabilitasyon
Ortopedik rehabilitasyona aday olan hastalar oldukça farklı tanılara sahiptir. Anatomik olarak değerlendirdiğimizde omurga, omuz, dirsek, önkol, el ve el bileği, kalça, diz, ayak ve ayak kemiğinde ortaya çıkan her türlü kas ve iskelet sistemi hastalıkları ortopedik rehabilitasyonun ilgi alanıdır. Bu bölgeleri içine alan çeşitli hastalıklar, travmalar, postürel bozukluğa yol açan doğumsal ya da edinsel deformasyonlar hastaların hekime başvurmasına neden olmaktadır. Hastalar; ağrı, uyuşma, hareket bozukluğu, günlük yaşam hareketlerinin yapılmasındaki güçlük ya da yaşam kalitesinin bozulması sonucu doktora başvurur.
Ortopedik rehabilitasyon nedir?
Ortopedik rehabilitasyon, kas-iskelet sistemi yaralanmaları, cerrahi müdahaleler veya kronik rahatsızlıklar sonrası bireylerin fiziksel fonksiyonlarını geri kazanmalarına yardımcı olan kapsamlı bir tedavi sürecidir. Bu süreç, hareket kabiliyetini artırmayı, ağrıyı azaltmayı ve yaşam kalitesini yükseltmeyi hedefler. Uzman fizyoterapistler ve rehabilitasyon ekipleri tarafından kişiye özel olarak planlanan programlar, hastaların günlük yaşam aktivitelerine daha hızlı ve güvenli bir şekilde dönmelerini sağlar.
Ortopedik rahatsızlıkların tanısı nasıl konulur?
Hasta hekim karşılaşmasında ilk etap, hastanın şikâyetlerini hekime anlattığı dönemdir. Bu döneme “anamnez” adı verilir. Daha sonra hasta “muayene” edilir. Bu dönemin açılımında inspeksiyon- palpasyon – eklemlerde ROM muayenesi, özel tanı testleri, nörolojik muayeneler yer alır. Tanı genellikle anamnez ve muayene ile konulur. Fakat tanının kesinleştirilmesi için çok kez hastalarda görüntüleme ve laboratuvar tetkikleri yapılması gerekir. Biyopsi, eklem sıvısı incelenmesi, EMG ve diğer yardımcı analizler de tanı için gerekli olabilir.
Ortopedik rahatsızlıklarında tedavi aşamaları nelerdir?
Daha sonra detaylı bir tedavi planının yapılması gerekir. Bazen istirahat ya da manipülasyon, medikal tedavi hatta alternatif yöntemler tedavide daha ön plana çıkabilir. Sonuçların yeterli olmaması halinde fizik tedavi ve rehabilitasyon yöntemleri devreye girer. Sadece soğuk ya da sıcak tedavinin yeterli olacağı vakalar olabileceği gibi kapsamlı elektro terapi ve egzersiz uygulanması hatta bazı selektif vakalarda robotik rehabilitasyona kadar uzanan geniş spektrumlu tedavi seçenekleri vardır.
Ortopedik rehabilitasyon (OR) aşamaları şunları içerir:
- Medikal tedavi
- Fizik Tedavi yöntemleri
- Egzersiz tedavisi
- Alternatif yöntemler
- Ortez, protez ve hayatı kolaylaştıran yardımcı diğer aygıtlar
Rehabilitasyon kliniklerinde bulunması gereken başlıca üniteler nelerdir?
Rehabilitasyon uygulamalarının eksiksiz olarak yerine getirilmesi için merkezlerin bazı departmanlara sahip olması gerekir. Sadece kas iskelet sistemi değil, diğer tüm tıp branşlarının taleplerine cevap verecek düzeyde kapsamlı olması şarttır. Rehabilitasyon kliniklerinde bulunması gereken başlıca üniteler şunlardır:
- Kas hastalıkları ünitesi
- Kardiyopulmoner rehabilitasyon ünitesi
- Mesleki rehabilitasyon ünitesi
- Nöroşirurji ünitesi
- Nörolojik rehabilitasyon ünitesi
- Obstetrik-üro-jinekolojik fizyoterapi ünitesi
- Romatizmal hastalıklar ünitesi
- Serebral paralizi ve neonatal fizyoterapi ünitesi
- Sporcu sağlığı ünitesi
- Ortopedik rehabilitasyon ünitesi
- Ortopedik erken rehabilitasyon ünitesi
- Ortez ve biyomekanik ünitesi
- İş ve uğraşı tedavisi ünitesi
Ortopedik rehabilitasyon ünitelerinde yapılan başlıca işlemler nelerdir?
Ortopedik rehabilitasyon ünitelerinde gerçekleştirilen temel uygulamalar şunlardır:
- Kemik, eklem kas sistemlerine ait gelişim bozuklukları ve deformitelerin rehabilitasyonu
- Eklem replasman ve rekonstrüksiyon cerrahilerinin rehabilitasyonu
- Bağ-tendon ve sinir cerrahilerinden sonraki rehabilitasyon
- Konjenital ve metabolik kemik ve eklem hastalıklarının rehabilitasyonu
- Vertebral kolona ait tüm patolojilerin rehabilitasyonu
- Kas-iskelet sistemine ait tüm yaralanma ve sakatlıkların konservatif veya cerrahi tedavisinden sonraki rehabilitasyonlar
Ortopedik rehabilitasyon ünitelerindeki uygulamalar:
- Tanıya özel değerlendirme programları
- Isı, ışık ve elektroterapi modaliteleri
- Masaj, manipülasyon ve mobilizasyon teknikleri
- Değişik egzersiz programları
- Nörofizyolojik tedavi yaklaşımları
- Bazı ortopedik durumlara özel tedavi protokolleri
- Bel ve boyun problemi olan hastalara özel egzersiz programları
- Fonksiyonel aktiviteler ve ev egzersizleri
- Hasta eğitimi
Ortopedik erken rehabilitasyon ünitesinde tedavi edilen rahatsızlıklar nelerdir?
Erken rehabilitasyon döneminde tedavi edilen ortopedik rahatsızlıklar şunlardır:
- Kalça ve diz protezleri
- Kırıklar
- Kemik ve yumuşak doku tümörleri
- Metabolik kemik hastalıkları
- Konjenital deformiteler
- Gelişme bozuklukları
- Bağ ve menisküs yaralanmaları
- Genel ortopedik hastalıklar nedeniyle ameliyat edilen hastalar
Ortopedik erken rehabilitasyon ünitesinde gerçekleştiren uygulamalar:
- Kas kuvveti ve eklem hareketini artırıcı fizyoterapi yaklaşımları
- Ağrının azaltılmasına yönelik uygulamalar
- Yapılan cerrahiye özgü rehabilitasyon protokollerinin uygulanması
- Hastaya veya ailesine ev programının öğretilmesi
- Transfer aktivitelerinin öğretilmesi
Cerrahi sonrası ortopedik rehabilitasyonun başarısı neye bağlıdır?
Ortopedik rehabilitasyonun başarısını etkileyen çok sayıda unsur vardır. Bunlar, hastaya yapılması gereken cerrahi işlemin zamanlamasına kadar uzanır. Cerrahi ne zaman yapılmalı veya ne zaman yaparsak en iyi sonuçları alabiliriz şeklindeki sorulara kesin bir yanıt vermek zor olsa da yanlış zamanlama yapılmış bir vakada ortopedik rehabilitasyonun başarılı olması oldukça zordur. Hastanede yatış süresinin kısa olması, ameliyat öncesi doğru bir planlama, operasyon sonrası etkin ağrı kontrolü ve genellikle her hasta için özel bir tedavi şeması çıkarılması başarılı sonuçlarının alınmasını sağlayan basit ama önemli unsurlardır
Ortopedik cerrahi yaklaşımında uygulanan bazı ilkeler şunlardır:
- Önleme tedavisi,
- Düzeltici tedavi
- Ameliyat öncesi planlama
- Tek seansta çok seviyeli cerrahi
- Post-op etkin ağrı kontrolü
- Kısa hastanede yatış süresi
- Kişiye özel erken rehabilitasyon programı
Ortopedik tedavilerin zamanlaması çok önemlidir. Kas-tendon uzatma ameliyatlarının çok erken dönemlerde yapılması ileride tekrarlamalara yol açabilir. Bu sadece cerrahi uygulamalar için de geçerli değildir. Konservatif yöntemlerden biri olan botulinum toksininin bile kullanılma zamanı önem taşımaktadır. Bu işlemin daha erken yaşlarda yapılması tendon uzatma cerrahisini daha ileri yaşlara erteleme olanağını tanıyabilir.
Cerrahide zamanlama kadar operasyon öncesi hastanın ciddi bir hazırlık programına alınması yapılacak girişimlerin başarısını arttıracak ve komplikasyonları da hissedilir düzeyde azaltabilecektir. O yüzden mutlaka bir operasyon hazırlık dönemi olmalı ve operasyon sonrası rehabilitasyon ise hiç beklemeden ertesi gün başlanmalıdır. Gerek aktif gerekse pasif nöromusküler fasilitasyon (kasların esnekliğini ve hareket aralığını arttırma) teknikleri ve proprioseptif çalışmalar, denge ve koordinasyon çalışmaları çok yararlı gelişmeler sağlayabilmektedir. Aynı şekilde erken başlayan su içi egzersizleri de operasyon başarılarını perçinleyen önemli bir yaklaşımdır.
Literatürde artroplasti ameliyatları sonrası rehabilitasyon programları kapsamında elektrik stimülasyonu, çeşitli infiltrasyonlar ve manuel tedavi girişimleri göze çarpmaktadır. Günümüzde hastaların evlerinde bile olsalar uzaktan izlenmesi ve yapılacak erken müdahaleler iyileşmenin hızlanmasına katkı verebileceklerdir. Bu bağlamda; tele-rehab, web-rehab uygulamaları ileride rehabilitasyon uzmanlarının işini kolaylaştıracağa benzemektedir. Gelecekte operasyon olamayan vakalarda özellikle rehabilitasyon uzmanlarının yeni bir uğraşısı kök hücre uygulamaları olmaya aday gibi görünmektedir.
Ortopedik rehabilitasyon programlarının temel hedefleri nelerdir?
Ortopedik rehabilitasyon programlarının ilk hedefi yaşam kalitesini arttırmaktır. Diğer hedefleri ise şöyle sıralayabiliriz:
- Eklem hareket açıklığını korumak
- Eklem çevresi ve genel kas kuvvetlerini geliştirmek
- Denge ve koordinasyonu geliştirmek
- Optimal bir yürüme paterni sağlamaya çalışmak
- Dayanıklılığı arttırmak
- Ev içi ve ev dışı bağımsızlığı geliştirmek
- Mesleki ve ekonomik bağımsızlığı sağlamak
- Sosyal katılımı arttırmak
Bu bağlamda sadece kliniklerde yapılan rehabilitasyon işlemleri değil; ev programları, hastanın genel durumunun düzenlenmesine yönelik her türlü tedbirin de mutlaka alınması gerekir. Bu tedbirleri sıralayacak olursak; hastalara fazla olan kilolarının verdirilmesi, eşlik eden metabolik hastalıkların kontrol altına alınması, egzersiz alış- kanlığının başlatılması, kullandığı ilaçların takip altına alınması, mesleki etkinlikler ve sosyal güvencenin sağlanması, içinde yaşadığı çevrenin hastalığına uygun düzenlenmesi, hareketsizliğin genel sonuçlarının yol açabileceği komplikasyonlardan hastaların korunulması ilk akla gelenler gibi görülüyor.
Yazı, Fizik Tedavi ve Rehabilitasyon Uzmanı Prof. Dr. Turgut Göksoy’un “Ortopedik Rehabilitasyon” adlı kitabından alınmıştır.