Maymun çiçeği hastalığı nedir?
Maymun çiçeği (monkeypox/maymun çiçeği), çiçek hastalığıyla aynı aileden olan orthopoxvirus cinsine ait olan maymun çiçeği virüsünün neden olduğu zoonotik (hayvanlardan insanlara bulaşabilen) bir viral enfeksiyondur. Tarihsel olarak bazı Afrika ülkelerinde nadir ve endemik olarak kabul edilmesine rağmen, küresel etkisi son yıllarda önemli ölçüde artmıştır.
Maymun çiçeği salgını, birçok bölgede önemli vaka artışları yaşanmasıyla birlikte evrim geçirmiştir. 2024 yılının ortalarından itibaren, Demokratik Kongo Cumhuriyeti (DRC) de dâhil olmak üzere birçok Afrika ülkesi, önceki dalgalara kıyasla yüzlerce vaka ve daha yüksek bir ölüm oranı (%3-4’e kadar) ile devam eden salgınlardan ağır bir şekilde etkilenmiştir. Afrika Hastalık Kontrol ve Önleme Merkezleri (ACDC), artan ölüm oranı ve virüsün yayılmaya devam etmesi nedeniyle Ağustos 2024’te halk sağlığı acil durumu ilan etmiştir.
Afrika dışında, Avrupa, Asya ve Kuzey Amerika’daki birçok ülke de yeni vakalar bildirmiştir. Dünya Sağlık Örgütü (WHO) ve Hastalık Kontrol ve Korunma Merkezleri (CDC), özellikle virüsün küresel olarak en belirgin olan IIa ve IIb sınıfları başta olmak üzere salgınları aktif olarak izlemektedir.
Maymun çiçeği nasıl bulaşır?
Maymun çiçeği, çoğunlukla kişiden kişiye, maymun çiçeği hastası biriyle yakın temas (ten tene temas, ağızdan ağıza veya ağızdan tene temas ve ayrıca hasta ile yüz yüze olmak) yoluyla yayılır. Öncelikle, enfekte vücut sıvıları, cilt lezyonları veya virüsü ihtiva eden nesnelerle doğrudan temas yayılmada etkilidir. İnsandan insana bulaşma, uzun süreli yakın temas sırasında solunum damlacıkları yoluyla da mümkündür. Bu nedenle kalabalık ve havasız ortamlarda dikkatli olmak önemlidir.
Maymun çiçeği hastası kişiler, tüm cilt lezyonları kabuklanana, kabuklar düşene ve altında yeni bir deri tabakası oluşana ve gözlerdeki ve vücuttaki tüm lezyonlar (ağız, boğaz, gözler, vajina ve anüs) iyileşene kadar bulaşıcı kabul edilir ve bu süreç genellikle 2 ila 4 hafta sürer.
Virüsün, maymun çiçeği olan bir kişinin dokunduğu giysilerde, yatak takımlarında, havlularda, elektronik cihazlarda ve yüzeylerde bir süre kalması da mümkündür. Bu eşyalara dokunan başka biri, özellikle kesik veya sıyrıkları varsa veya ellerini yıkamadan gözlerine, burnuna, ağzına veya diğer mukoza zarlarına dokunursa enfekte olabilir. Yüzeyleri/nesneleri temizlemek ve dezenfekte etmek ve bulaş olabilecek yüzeylere/nesnelere dokunduktan sonra ellerinizi temizlemek, bu tür bulaşmayı önlemeye yardımcı olabilir.
Virüs ayrıca, hamilelik sırasında fetüse, doğum sırasında veya sonrasında cilt teması yoluyla veya maymun çiçeği olan bir ebeveynden yakın temas sırasında bir bebeğe veya çocuğa bulaşabilir.
Asemptomatik (belirti göstermeyen) birinden maymun çiçeği bulaştığı bildirilmiş olsa da, virüsün virüse sahip bir kişiden belirtiler ortaya çıkmadan önce veya lezyonları iyileştikten sonra bulaşıp bulaşmayacağı konusunda hala sınırlı bilgi bulunmaktadır.
Çoğu durumda, Maymun çiçeği semptomları ağrı kesici veya ateş düşürücülerle birkaç hafta içinde kendiliğinden geçer. Ancak bazı kişilerde hastalık şiddetli olabilir veya komplikasyonlara ve hatta ölüme yol açabilir. Yeni doğan bebekler, çocuklar, hamile kişiler ve ileri HIV hastalığı gibi altta yatan bağışıklık yetersizlikleri olan kişiler daha ciddi hastalık ve ölüm riski altında olabilir.
Maymun çiçeğinin belirtileri nelerdir?
Bazı kişilerde daha az şiddetli belirtiler görülürken, bazılarında daha ciddi hastalıklar gelişebilir. Görülen bazı belirtiler şunlardır:
- Maymun çiçeğinin yaygın belirtileri arasında 2-4 hafta sürebilen döküntü bulunur. Bu durum; ateş, baş ağrısı, kas ağrıları, sırt ağrısı, düşük enerji ve şişmiş bezlerle (lenf düğümleri) başlayabilir veya bunları takip edebilir.
- Döküntü; yüzü, avuç içlerini, ayak tabanlarını, kasıkları ve genital bölgeleri etkileyebilir. Bu lezyonlar ayrıca gözlerde, ağızda, boğazda, anüste, rektumda veya vajinada bulunabilir. Yara sayısı bir ila birkaç bin arasında değişebilir.
- Bazı kişilerde şiddetli ağrıya neden olabilen rektumun içinde iltihaplanma (proktit) ve idrar yapmada zorluk yaratabilen genital organlarda iltihaplanma gelişir.
- Maymun çiçeğine bağlı şiddetli hastalıkta daha büyük, daha yaygın lezyonlar (özellikle ağız, gözler ve genital organlarda), cilt veya kanda bakteriyel enfeksiyonlar ve akciğer enfeksiyonlarını görülebilir.
- Komplikasyonlar arasında cilt lezyonlarından kaynaklanan şiddetli bakteriyel enfeksiyon, beyni (ensefalit), kalbi (miyokardit) veya akciğerleri (zatürre) etkileyen sorunlar yer alabilir.
- Şiddetli maymun çiçeği olan kişilerin, lezyonların şiddetini azaltmak ve iyileşme süresini kısaltmak için hastaneye yatırılması gerekebilir ve destekleyici bakım ve antiviral ilaçlara ihtiyacı olabilir.
Maymun çiçeği nasıl tedavi edilir?
Maymun çiçeği, çiçek hastalığına yakın olduğundan, çiçek hastalığı aşısı, özellikle JYNNEOS aşısı, maymun çiçeği salgınlarının önlenmesi ve kontrolü için kullanılmıştır. Ancak aşı, hastalığın başlamasını önlemek için maruziyetten önce veya maruziyetten sonraki 4 gün içinde uygulandığında en etkili haldedir.
Aşılama çabaları; sağlık çalışanları, bağışıklık sistemi zayıflamış kişiler ve aktif salgınların olduğu bölgelerde yaşayan kişiler dâhil olmak üzere yüksek riskli gruplara odaklanmıştır.
Jynneos ve ACAM2000, poksvirüslere karşı kullanım için FDA onayına sahiptir. Bu, insanlarda kapsamlı testlerden sonra kullanım için onay aldıkları anlamına gelir. Jynneos’un olası birkaç komplikasyonu vardır. Bağışıklığı zayıf olan kişilere bile verilebilir. ACAM2000, miyokardit ve perikardit riskine sahiptir. Risk, 60 yaşın altındaki çoğu insan gibi hiç çiçek aşısı olmamış kişilerde daha yüksektir. ABD Hastalık Kontrol ve Korunma Merkezleri (US CDC), ACAM2000’in şu kişilere verilmemesi gerektiğini söylüyor:
- Bağışıklığı ciddi şekilde zayıflamış olanlar
- HIV ile yaşayanlar
- Egzama veya sedef hastalığı gibi cilt rahatsızlıkları olanlar
- Kalp hastalığı olanlar
- Topikal steroidlerle tedavi edilen göz hastalığı olanlar
- Hamileler
- 12 aylıktan küçükler
Ek olarak, TPOXX gibi antiviral tedaviler, şiddetli maymun çiçeği enfeksiyonları olan veya komplikasyon riski yüksek olan hastalar için kullanılmıştır. Ancak, son vakalardan daha fazla veri elde edildikçe bu tedavilerin etkinliği gözden geçirilmeye devam etmektedir.
Maymun Çiçeği Hakkında Sık Sorulan Sorular
1-Maymun çiçeği ne kadar süre bulaşıcıdır?
Enfekte kişiler, semptomlarının başladığı andan, döküntülerinin kabukları düşene ve yeni bir cilt tabakası oluşana kadar bulaşıcı olarak kabul edilmelidir.
2- Maymun çiçeği için kuluçka süresi nedir?
Kuluçka süresi, enfekte olma ve belirtilerin ortaya çıkması arasındaki süredir. Uzmanlar, virüsün kuluçka süresinin genellikle 7 ila 14 gün olduğunu, ancak 5 ila 21 gün arasında da değişebileceğini söylemektedir.
3-Maymun çiçeği geçiren biri tekrar hasta olur mu?
Bulaşıcı hastalık uzmanları, bu virüsle yakından ilişkili virüsler hakkında bildiklerimize dayanarak, enfekte olan veya aşılanan kişilerin uzun vadeli bağışıklığa sahip olması gerektiğini söylüyor. Bağışıklık, aşağıdakiler de dâhil olmak üzere çeşitli nedenlerle zayıflayabilir:
- Bağışıklık sistemini baskılayan ilaçlar ve tıbbi tedaviler
- Tedavi edilmemiş veya bilinmeyen HIV enfeksiyonu
Aşının ne kadar süre etkili kaldığına dair bilgiler sınırlıdır.
4- Maymun çiçeği ölüme neden olabilir mi?
WHO, son yıllarda vaka ölüm oranının (teşhis edilen vakaların ölüme yol açan kısmı) %3 ila %6 arasında olduğunu söylüyor. Tümü teşhis edilmediği veya raporlanmadığı için tüm vakalar arasındaki ölüm oranı daha düşüktür.
5- Maymun çiçeğinden nasıl korunabilirim?
Bulaştan kendinizi korumak için şu önlemleri alabilirsiniz:
- Ellerinizi sık sık sabun ve suyla yıkayın veya özellikle yemek yemeden veya yüzünüze dokunmadan önce ve tuvaleti kullandıktan sonra alkol bazlı bir el dezenfektanı kullanın. El yıkama sizi, ailenizi ve arkadaşlarınızı hastalanmaktan korumanın en iyi yollarından biridir.
- Enfekte bir kişinin cilt lezyonları, vücut sıvıları veya kişisel eşyalarıyla korunmasız bir şekilde temasta bulunmamalısınız.
- Enfekte bir kişiyle maske takmadan uzun süre yüz yüze temasta bulunmamalısınız.
- US CDC, insanların aşı olana kadar cinsel yolla virüse yakalanma riskini azaltmak için partnerlerini sınırlamalarını öneriyor.
- Enfekte bir kişiyle aynı evi veya sağlık hizmeti ortamını paylaşıyorsanız, paylaşılan yüzeylerdeki ve kişisel eşyalardaki virüsü öldürmek için yaygın ev dezenfektanlarını kullanabilirsiniz.
6- Kimler Maymun çiçeği hastalığı riski altındadır?
Virüs herkes tarafından kapılabilir. Ancak, WHO’ya göre vakaların çoğu erkeklerde ve çoğunlukla erkeklerle cinsellik yaşayan erkeklerde görülmüştür.
US CDC, çiçek aşısı yaptırmamış kişilerin de virüse karşı daha savunmasız olabileceğini söylüyor. Bazı araştırmacılar, çiçek aşısı yaptırmış kişiler için çocuklukta bir dozun 75 yıla kadar koruma sağlayabileceğini belirtiyor. Türkiye’de 1980 yılından bu yana çiçek aşısı uygulanmıyor. Ülkemizde en son çiçek vakası ise 1957 yılında görülmüştür.
7- Maymun çiçeği virüsünü yakınlarıma bulaştırmayı nasıl engelleyebilirim?
Maymun çiçeği virüsünden enfekte olduysanız, doktorunuz ne yapmanız gerektiği konusunda size tavsiyelerde bulunacaktır. Bu arada, lezyonlarınız tamamen iyileşene kadar başkalarıyla yakın temastan kaçınmanız önemlidir. Evde izole olmanız önerilirse, birlikte yaşadığınız kişileri mümkün olduğunca şu şekilde koruyun:
- Ayrı bir odada izole olun.
- Ayrı bir banyo kullanın veya her kullanımdan sonra dokunduğunuz yüzeyleri temizleyin.
- Süpürge kullanmaktan kaçının. (Ortamı süpürmek, virüs parçacıklarını dağıtabilir ve başkalarının enfekte olmasına neden olabilir.)
- Ayrı mutfak eşyaları, elektronik cihazlar kullanın veya kullandıktan sonra sabun ve su/dezenfektan ile iyice temizleyin.
- Havlu, nevresim veya kıyafetlerinizi paylaşmayın.
- Çamaşırlarınızı 60 derecenin üzerinde sıcak suyla yıkayın.
- Odanızı havalandırmak için sık sık pencereleri açın.
- Evdeki herkesi ellerini düzenli olarak dezenfekte etmeleri için teşvik edin.
Evde izole olurken başka biriyle aynı odada bulunmaktan veya yakın temastan kaçınamıyorsanız, o zaman risklerini sınırlamak için şunları yapabilirsiniz:
- Birbirinize dokunmaktan kaçının.
- Ellerinizi sabun, su veya alkol bazlı bir el dezenfektanı ile sık sık temizleyin.
- Deri döküntülerinizi giysilerle veya bandajlarla örtün. Tekrar izole olduğunuzda döküntülerin çabuk iyileşmesi için üzerindekileri kaldırmayı unutmayın.
- Evin her yerinde pencere açın.
- Herkesin yüze iyi oturan tıbbi maskeler taktığından emin olun.
- Birbirinizden en az 1 metre uzaklıkta kalın.
- Çamaşırlarınızı kendiniz yıkayamıyorsanız, maske ve tek kullanımlık eldiven takmalı ve yukarıda belirtilen çamaşır yıkama önlemlerini almalısınız.
8- Çocuklar maymun çiçeğine karşı aşılanmalı mı?
Uzmanlara göre virüs çocuklarda daha ciddi hastalıklara neden olabilir. CDC, çocukların maymun çiçeği olan veya olabilecek biriyle yakın kişisel temasları varsa aşı olmaya uygun olabileceğini söylüyor.
9- 60 yaş ve üzeri kişiler aşılanmalı mı?
Türkiye’de 60 yaş ve üstünün çiçek aşısı olduğunu var saydığımızda uzmanlar bu aşının, çocuklukta uygulanan tek bir dozundan sonra 75 yıla kadar bağışıklık sağladığını belirtiyor. Ancak, aşıyla ilgili bilgiler devamlı güncellendiğinden, konuda otorite olan bilgi kaynaklarını takip etmek önem arz ediyor.
10- Hangi durumda acil olarak doktora gitmeliyim?
Kızarıklık, göze veya özellikle hassas olabilecek başka bir bölgeye ve vücut yüzeyinizin %5 veya %10’undan fazlasına yayılırsa, yeni bir kızarıklık dahil olmak üzere ikincil bir enfeksiyon belirtileriniz olduğunu düşünüyorsanız, ağrı kesici ilaçlarla kontrol edilemeyen ağrınız varsa, ateş (38 derece ve üzeri), titreme/terleme, lenf düğümlerinde şişme varsa acil olarak bir sağlık merkezine başvurmalısınız.