Multipl skleroz (MS), merkezi sinir sistemini etkileyen, kronik bir otoimmün hastalıktır. Bağışıklık sistemi, sinir liflerinin koruyucu örtüsüne (miyelin) saldırarak iltihaplanmaya ve sinir sinyalizasyonunda bozulmaya neden olduğunda ortaya çıkar. Yaygın semptomlar arasında yorgunluk, kas güçsüzlüğü, görme sorunları ve koordinasyon zorlukları yer alır. MS’in kesin nedeni bilinmemekle birlikte, genetik ve çevresel faktörlerin rol oynadığına inanılmaktadır.
Multipl sklerozda uygulanan tedaviler nelerdir?
MS tedavisi; semptomları yönetmeye, hastalığın ilerlemesini yavaşlatmaya ve nüksleri azaltmaya odaklanır. Geleneksel seçenekler arasında interferon-beta, glatiramer asetat gibi hastalığı modifiye edici tedaviler (DMT’ler) ve natalizumab ve ocrelizumab gibi monoklonal antikorlar yer alır. Semptomlara özgü tedaviler, fizik tedavi ve yaşam tarzı değişiklikleri de tedavide önemli rol oynamaktadır. Son yıllarda, hematopoietik kök hücre nakli (HSCT) umut verici bir yaklaşım olarak ortaya çıkmıştır.
Hematopoietik kök hücre ne anlama gelir?
Kök hücreler, birçok farklı hücre türüne dönüşme yeteneğine sahiptir. Özellikle hematopoietik kök hücreler, bağışıklık hücreleri de dâhil olmak üzere kan hücrelerini üretir.
HSCT işlemi, hastalığa neden olan zararlı bağışıklık hücrelerini yok eder ve yerine sağlıklı kök hücreler nakledilerek bağışıklık sistemini yeniden inşa eder. Bu yöntem, özellikle bağışıklık sisteminin düzgün çalışmadığı MS gibi hastalıklarda umut verici bir tedavi seçeneğidir.
MS’te uygulanan otolog hematopoetik kök hücre nakli (aHSCT) nedir?
Hematopoetik kök hücre nakli (HSCT), hatalı bağışıklık hücrelerini sağlıklı olanlarla değiştirerek bağışıklık sistemini “sıfırlamayı” amaçlamaktadır. Halen deneysel olarak kabul edilmekle birlikte, devam eden araştırmalar, özellikle hastalığın agresif veya nükseden formlarına sahip olanlar olmak üzere bazı MS hastaları için sonuçları önemli ölçüde iyileştirme potansiyelini vurgulamaktadır.
Bağışıklık sistemini ‘sıfırlamak’ için farklı miktarlarda yok eden birden fazla HSCT türü vardır. Miyeloablatif HSCT, bağışıklık sistemini tamamen yok eder. Bir diğeri ise ‘miyeloablatif olmayan’ olarak adlandırılır ve sistemi kısmen yok eder.
MS için kök hücre tedavilerinden bahsedildiğinde genellikle otolog hematopoetik kök hücre nakli (aHSCT) adı verilen bir prosedür kastedilir. MS için en çok çalışılan kök hücre tedavisidir. aHSCT’de kemik iliğinden alınan kan kök hücreleri, bağışıklık sisteminde sinir sistemine saldıran hücrelerin yerini alır. Bu şekilde, kök hücre nakli, MS aktivitesini yavaşlatmak için bağışıklık sistemini “yeniden başlatır.”
Kimler HSCT için uygun adaydır?
Hastanın uygunluğuna uzmanlar tarafından detaylı testlerle karar verilir. Ancak genellikle çok aktif nükseden MS’iniz varsa ve DMT’leri almanıza rağmen hala nüksler yaşıyorsanız, bu işlemden fayda görebilirsiniz. Bunun nedeni, HSCT’nin iltihaplanmaya neden olan bağışıklık sistemini hedeflemesidir.
MS’de HSCT tedavisi nasıl uygulanır?
HSCT, bağışıklık sistemini sıfırlamak ve nükseden MS’e katkıda bulunan inflamasyonu durdurmak için tasarlanmış bir tür kemik iliği naklidir. MS için standart bir HSCT protokolü yoktur. Protokoller merkezden merkeze farklılık gösterir. İşlem sırasında kemoterapide kullanılan bağışıklık sistemini baskılayan ilaçlar da değişiklik gösterir. Ancak genelde uygulanan HSCT’nin adımları şunlardır:
1-3. adımlar, kök hücrelerin üretiminin ve kana salınımının uyarılmasını içerir. Kök hücreler toplanır ve dondurulması işlemi, 5 ila 15 gün sürer. Tedavi, genellikle nüksleri önlemeye yardımcı olmak için kemoterapiyi de içerir. Nakil için (4-6. adımlar) hastanede genelde 3 hafta geçirilir.
MS kök hücre tedavisinden sonra ne olur?
HSCT’den sonraki 2 yıl boyunca sık sık kontrole gidersiniz ve kontrolde genelde şu değerlendirmeler ve uygulamalar yapılır:
- Fiziksel, nörolojik ve bilişsel değerlendirmeler
- MR ve kan testleri
- Psikolojik destek
HSCT’den sonraki 6 ay içinde bir MR çektirmeniz gerekecektir. Bundan sonra yılda en az bir kez MR çektirmeniz istenir.
MS’in kök hücre ile tedavisi hakkında neden dikkatli olmalısınız?
Kök hücre tedavisinin sonuçları kişiden kişiye değişir. Bu konuda çok farklı hikâyeler duymuş olabilirsiniz. Prosedürün sizin için doğru olup olmadığına ve hangi risk ve faydaları bekleyebileceğinize karar vermek için konuda uzmanlaşmış ve güvenilir bir sağlık merkezine gitmelisiniz.
Bazı merkezler, MS hastalarına HSCT uygulamak için gerekli deneyime sahip değildir. Bazıları da hastaları çekmek için hasta deneyimlerini abartmaktadır. Merkezlerin, iddialarını hakemli araştırmalarla destekleyebildiklerinden emin olun.
MS’in kök hücreyle tedavisi hakkında son araştırmalar neler?
Glia’nın MS’teki Rolü
Ağustos ayında Cell Stem’de kök hücre tedavisinin geliştirilmesine katkıda bulunacak bir araştırma yayınlandı. Şimdiye kadar yapılan tedaviler genelde bağışıklık sistemini baskılamaya odaklanmıştı. Ancak, New York Kök Hücre Vakfı (NYSCF) Araştırma Enstitüsü ve Case Western Reserve Üniversitesi’nden bir bilim insanları ekibinin yaptığı araştırma, beynin içinde bulunan “glia” adı verilen destek hücrelerinin de MS’in ilerlemesinde önemli bir rol oynadığını ortaya çıkardı.
Bu çalışma, MS hastalarından alınan hücreler üzerinde yapıldı ve bu hücreler kök hücre teknolojisi ile laboratuvarda yeniden üretildi. Araştırmacılar, bu glia hücrelerinin kendi başına, bağışıklık sisteminden bağımsız olarak da hastalığa katkıda bulunduğunu fark etti.
Özellikle, sinirleri koruyan “miyelin” kılıfını üreten hücrelerin eksik olduğu görüldü. Bu bulgular, MS tedavisinde sadece bağışıklık sistemini değil, glia hücrelerini hedef alan yeni yöntemler geliştirilebileceğini gösteriyor. Bu da hastalığın ilerlemesini durdurmaya ve MS hastalarına daha iyi bir yaşam sunmaya yardımcı olabilir.
Nükseden MS’te Kök Hücre Tedavisinin Başarısı
Randomize kontrollü bir çalışmada ‘çok aktif’ nükseden MS’li 110 kişi incelendi. Bunların yarısı miyeloablatif olmayan HSCT ile diğer yarısı ise diğer DMT’lerle tedavi edildi. Araştırma sonuçları şunları gösterdi:
- HSCT ile tedavi edilen kişilerin %99’unda 1 yıl boyunca nüksetme olmadı. Sadece 1 kişi nüksetme yaşadı. İlaç tedavisi gören kişilerde 39 nüksetme oldu.
- HSCT ile tedavi edilen kişilerin %94’ü engelliliklerinin 3 yıl boyunca kötüleşmediğini gördü. İlaç tedavisi görenlerin %40’ında bu sonuç alındı.
- EDSS puanları (engellilik ölçer) HSCT ile tedavi edilen kişilerde iyileşti. İlaç tedavisi gören kişilerde ortalama EDSS puanları kötüleşti.
Genişletilmiş Engellilik Durumu Ölçeği (EDSS) nedir?
Genişletilmiş Engellilik Durumu Ölçeği (EDSS), sağlık uzmanları tarafından nörolojik rahatsızlıkları olan bireylerde engellilik düzeyini ölçmek ve izlemek için kullanılan bir araçtır. Bir kişinin günlük aktivitelerini gerçekleştirme yeteneğini değerlendirir, yürüme yeteneğine ve görme, koordinasyon ve konuşma gibi diğer işlevlere odaklanır. Ölçek 0 (normal fonksiyon) ile 10 (hastalığa bağlı ölüm) arasında değişir ve zaman içinde engellilikteki değişiklikleri anlamak için net bir yol sağlar.
EDSS, multipl sklerozlu (MS) kişilerde engelliliğin ilerlemesini değerlendirmek için yaygın olarak kullanılır. Hastalığın hareketlilik ve nörolojik fonksiyon üzerindeki etkisini izlemeye yardımcı olur, tedavi kararlarına rehberlik eder ve tedavilerin etkinliğini takip eder. Düzenli EDSS değerlendirmeleri, MS’in nasıl geliştiğini ve hastanın yaşam kalitesini nasıl etkilediğini anlamak için önemlidir.
MS’in Kök Hücreyle Tedavi Hakkında Sık Sorulan Sorular
Nükseden MS’de kök hücre tedavisiyle nasıl sonuç alınır?
Klinik çalışmalar, HSCT’nin nüksetmeleri azaltabildiğini göstermiştir. Bazı kişilerde semptomlar stabilize olur ve/veya kişinin engellilik durumu iyileşir. Ancak bu iyileşmeler her zaman kalıcı olmayabilir.
HSCT’nin yan etkileri nelerdir?
Hastalığı modifiye edici tedavilerle (DMT’ler) karşılaştırıldığında HSCT, ciddi yan etki riski en yüksek olandır. Görülebilecek yan etkileri şunlardır:
- Uzun vadede enfeksiyon geliştirme riskinin artması
- Tiroidit gibi kanser ve otoimmün rahatsızlıklar geliştirme riskinin artması
- Erken menopoz
- Kısırlık sorunları
HSCT prosedürünün bir parçası olan kemoterapinin de kendi yan etkileri vardır. Bunlara kanama ve morarma riskinin artması, yorgunluk, iştahsızlık ve saç dökülmesi dâhildir.
Birinin nakilden önce yüksek düzeyde engelliliği varsa, kemoterapi yarardan çok zarar verebilir. Kemoterapi tedavileri hareket kabiliyetinizin kötüleşmesine ve sinirlerinizin çalışma şeklinin kötüleşmesine yol açabilir.
Bağışıklık sisteminin tamamen yok olduğu miyeloablatif tipte HSCT uygulanıyorsa, kemoterapinin yan etkilerinin daha ciddi olma olasılığı yüksektir.
Bazı kişiler HSCT sonucu hayatını kaybetmiştir. 2005’ten bu yana HSCT yapılan her 330 kişiden 1’i bu nedenle hayatını kaybetmiştir. Bu risk; yaşlı, EDSS puanı yüksek veya belirli başka rahatsızlıkları olan kişilerde artabilir.
HSCT’de gebelik, emzirme ve doğum kontrolü nasıl olmalıdır?
HSCT uygulanırken doktorunuz sizinle tüm dezavantajları ayrıntılı bir şekilde konuşacak ve ne tür önlemler alınması gerektiğini belirtecektir.
HSCT ile birlikte aldığınız kemoterapi ilaçları doğmamış bebeğe, yumurtalıklara ve testislere zarar verebilir. Bu hasar genellikle kalıcıdır ve çocuk sahibi olmanızı engeller (kısırlık). Kadınlarda erken menopoza da neden olabilir. Hormon replasman tedavisi (HRT) menopoz semptomlarına yardımcı olabilir ancak kısırlığı durduramaz.
HSCT yaptırmadan önce yumurtalarınızı veya spermlerinizi dondurmanız mümkündür. Daha sonra IVF (tüp bebek) gibi prosedürleri kullanarak çocuk sahibi olabilirsiniz.
Yüksek düzeyde kemoterapi ilaçları anne sütüne geçebilir. Bu nedenle HSCT sırasında emzirmekten kaçınılmalıdır.
Adet görüyorsanız, bunlar kemoterapi sırasında durabilir, ancak hala yumurta üretiyor olabilirsiniz, bu nedenle hamile kalabilirsiniz.
Kemoterapi ilaçları doğmamış bir bebeğe zarar verebileceğinden, güvenilir doğum kontrolü kullanmaya devam etmelisiniz. Adetlerin normale dönmesi yaklaşık 6 ila 12 ay sürer. Bu süre zarfında doğum kontrolü kullanmanız önemlidir.
Kemoterapi spermlere zarar verdiğinden erkek hastalar, doktorlarından hangi tür doğum kontrolünü kullanmaları gerektiği konusunda bilgi almalıdır.
Kaynaklar:
- nationalmssociety.org
- mssociety.org.uk
- The New York Stem Cell Foundation – nyscf.org
- Patient iPSC models reveal glia-intrinsic phenotypes in multiple sclerosis, Clayton, Benjamin L.L. et al., Cell Stem Cell, Volume 31, Issue 11, 1701 – 1713.e8